به گزارش اکوایران، سقوط ناگهانی بشار اسد در سال گذشته، زلزله‌ای ژئوپلیتیکی بود که حتی باتجربه‌ترین کارشناسان سوریه را شوکه کرد. در حالی که پیامدهای بلندمدت تغییر حکومت در دمشق هنوز مشخص نیست، برکناری اسد تأثیرات خود را بر تعادل قدرت در خاورمیانه گذاشته است. به نظر می‌رسد ترکیه و برخی از پادشاهی‌های عرب خلیج فارس بیشترین بهره را از سقوط دولت بعثی برده‌اند، که این موضوع ضربه بزرگی برای روسیه و ایران بود.

آنگونه که جورجیو کافیرو، تحلیلگر مسائل خاورمیانه برای اندیشکده مرکز استیمسون نوشته، تعهد مسکو به بقای دولت سوریه نه تنها برای منافع روسیه در خاورمیانه حیاتی بود، بلکه برای تصویر این کشور به‌عنوان یک قدرت جهانی رو به رشد که قادر است به‌طور مؤثر با نظم پس از جنگ سرد تحت رهبری غرب مقابله کند نیز اهمیت داشت. سقوط اسد به‌طور قطعی آسیب زیادی به توانایی درک‌شده روسیه برای ترسیم واقعیت‌ها در کشورهای درگیر درگیری در خارج از فضای شوروی سابق وارد کرده است. مسکو در تلاش بود تا این تصویر را از طریق مداخله نظامی فزاینده خود در سوریه که از سپتامبر 2015 آغاز شد، بسازد.

دمشق اخیراً قرارداد خود را با استروی‌ترانس‌گاز (یک شرکت مهندسی و ساخت‌وساز روسی) در بندر طرطوس سوریه لغو کرد، قراردادی که روسیه و دولت اسد در سال 2019 امضا کرده بودند. از زمان برکناری اسد، هیچ کشتی نظامی روسی در این بندر - که کرملین از سال 1971 آن را در اختیار داشت - مشاهده نشده است. فسخ ناگهانی این قرارداد به شدت موضع نظامی روسیه در دریای مدیترانه را تضعیف کرده و پیامدهای عمده‌ای برای عملیات‌های روسیه در آفریقا خواهد داشت.

جایگاه ایران در سوریه جدید

موقعیت ایران در سوریه آینده هنوز نامشخص است. موقعیت پیشین سوریه در محور مقاومت و نقش مهم آن در دکترین سیاست خارجی «دفاع پیشرونده» ایران توضیح می‌دهد که چرا تهران از سال 2011 ده‌ها میلیارد دلار برای حمایت از دولت اسد اختصاص داده است. در این پس‌زمینه، یک فرمانده ارشد سپاه، بهروز اثباتی، در تاریخ 7 ژانویه صریحاً اظهار کرد که سقوط دولت سوریه «شکست بسیار بزرگی» برای تهران بود.

با این حال، ممکن است هنوز زود باشد که گفته شود روسیه و ایران هیچ تأثیری در سوریه پس از اسد نخواهند داشت. در واقع، احتمال دارد آن‌ها راه‌هایی برای تعامل با دولت تحت رهبری هیأت تحریر الشام در دمشق پیدا کنند که مشابه روابط غیررسمی‌ای است که از زمان خروج آمریکا از افغانستان در اوت 2021 با حکومت طالبان در کابل برقرار کرده‌اند، علیرغم دشمنی طولانی‌مدت‌شان با «امارت اسلامی افغانستان» که به نسخه اول آن در دهه 1990 برمی‌گردد.

سوریه قطر

در همین حال، احمد الشرع از زمان به قدرت رسیدن به‌عنوان رهبر غیررسمی سوریه، عملگرایی خود را نشان داده است و تمایل خود را برای حفظ روابط مثبت سوریه با روسیه و ایران ابراز کرده است. مسکو و تهران نیز به اشکال مختلفی سیگنال‌هایی از تمایل خود برای همکاری با دولت جدید ارسال کرده‌اند و پس از حمله سریع 11 روزه تحریر الشام، گفتمان خود را در مورد این گروه تغییر داده‌اند.

در مصاحبه‌ای با العربیه در تاریخ 29 دسامبر، الشرع به روابط آینده کشورش با مسکو اشاره کرد و به منافع «استراتژیک» دمشق با «دومین کشور قدرتمند جهان» اشاره کرده و توضیح داد که «ما نمی‌خواهیم روسیه به شکلی از سوریه خارج شود که رابطه‌اش با کشور را تضعیف کند.»

کرملین هم عملگرایی خود را نشان داده است. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، در تاریخ 7 دسامبر هیأت تحریر الشام را سازمان تروریستی خواند، اما کرملین و وزارت امور خارجه روسیه از روز بعد از سقوط اسد، این گروه را به‌عنوان «اپوزیسیون» معرفی کردند.

مدتی قبل از آنکه ائتلاف تحت رهبری هیأت تحریر الشام اسد را سرنگون کند، احمد الشرع از ایران خواست که حمایت خود را از دولت وقت سوریه متوقف کند و روابط خود را با هیأت تحریر الشام برقرار کند. یک روز پس از برکناری اسد، رهبر جدید سوریه از طریق قطر پیامی خصوصی به ایران ارسال کرد که در آن خواستار همکاری دولت جدید دمشق و تهران بر اساس «اصول اسلامی مشترک» شد. سپس در مصاحبه‌اش با العربیه، الشرع از تهران خواست تا سیاست‌ها و فعالیت‌های خود در سراسر منطقه را بازنگری کند و اشاره کرد که شورشیان سوری به رغم حمایت تهران از دولت اسد، از مواضع و اموال ایرانی‌ها محافظت کرده‌اند.

مقامات ایرانی سال‌ها دشمنان اسد در سوریه را «تروریست‌های تکفیری» می‌نامیدند، اما از تاریخ 7 دسامبر - یک روز قبل از گریختن اسد به مسکو - دیپلمات ارشد تهران شروع به نامیدن هیأت تحریر الشام و دیگر گروه‌های شورشی به‌عنوان «گروه‌های اپوزیسیون» کرد. در روز سقوط اسد، وزارت امور خارجه ایران خواستار «گفت‌وگوی ملی» برای تشکیل یک دولت «فراگیر» در سوریه شد و اعلام کرد که روابط ایرانی-سوری با توجه به «منافع مشترک» ادامه خواهد یافت و ایران «از هیچ تلاشی برای کمک به برقراری امنیت و ثبات در سوریه دریغ نخواهد کرد» و «به مشورت با تمام طرف‌های تأثیرگذار ادامه خواهد داد.» علاوه بر این، مقامات ایرانی تأکید کردند که هیأت تحریر الشام مسئول حمله به سفارت این کشور در دمشق در روز سقوط اسد نبوده است. به گفته یک رسانه دولتی ایران، «افراد ناشناس» پشت حمله به مأموریت دیپلماتیک جمهوری اسلامی در سوریه بودند.

ایران سوریه

کار مسکو راحت‌تر است

روسیه احتمالاً راحت‌تر از ایران قادر خواهد بود منافع خود را در سوریه پس از اسد پیش ببرد. این موضوع عمدتاً به برخی از اشکال اهرم فشاری مربوط می‌شود که روسیه در اختیار دارد ولی ایران فاقد آن‌هاست. در حالی که الشرع با عملگرایی خود با بازیگران منطقه‌ای و جهانی تعامل می‌کند تا برای دولت خود در سطح بین‌المللی «مشروعیت» ایجاد کند - که برای ساخت دولت و احیای اقتصاد سوریه ضروری است - دولت او نیاز به روابط مثبت با اعضای دائمی شورای امنیت سازمان ملل دارد. در این زمینه، اگر آمریکا و قدرت‌های اروپایی از «مشروعیت دادن» به دولت جدید سوریه خودداری کنند، تصور این که مسکو (و احتمالاً همچنین پکن) از چنین پویایی‌هایی بهره‌برداری کرده و برای حمایت از دولت الشرع وارد عمل شود و از تنش‌ها بین دمشق و پایتخت‌های غربی استفاده ‌کند، آسان است. علاوه بر این، توانایی روسیه در استفاده از دارایی‌های مسدود شده اسد و پایگاه هوایی حمیمیم در نزدیکی لاذقیه، کارت‌هایی به مسکو می‌دهد که ایران فاقد آن‌ها است.

هیچ تضمینی وجود ندارد که دولت تحت رهبری هیأت تحریر الشام بتواند قدرت خود را در سراسر سوریه تثبیت کند و نهادهای دولتی قوی ایجاد کند. ممکن است دولت ضعیفی ایجاد شود و بازیگران غیردولتی مختلف، خارج از کنترل دمشق بخش‌های مختلف کشور را اداره کنند. در چنین شرایطی، تصور این که تهران روابط خود را با گروه‌های دفاع مردمی کرد (YPG) در شرق سوریه تقویت کند یا نیروهای شیعه/علوی را در امتداد سواحل مدیترانه سوریه تقویت کند، چندان دشوار نخواهد بود. در نهایت، اگر سوریه یک دولت ضعیف باشد، شبکه‌های نزدیک به ایران در کشور ممکن است هیأت تحریر الشام را به چالش بکشند، به‌ویژه اگر تهران دولت جدید سوریه را به‌عنوان یک تهدید درک کند.

مهم‌ترین متغیر در رابطه ایران با سوریه پس از اسد ممکن است این باشد که دولت تحت رهبری هیأت تحریر الشام چگونه با اسرائیل برخورد می‌کند. اگر سوریه روابط خود را با تل‌آویو به‌طور رسمی یا غیررسمی عادی کند، ایران آن را تهدیدی جدی برای منافع خود می‌بیند و متناسب با آن عمل خواهد کرد. اگر «سوریه جدید» در نهایت با اسرائیل بر سر تجاوز جدید آن در سرزمین سوریه رو در ‌رو شود، دولت الشرع ممکن است از ایران درخواست کمک کند.

هنوز برای پیش‌بینی‌های بلندپروازانه درباره روابط روسیه و ایران با سوریه در کوتاه‌مدت زود است. با این حال، بهتر است نتیجه‌گیری نکنیم که سقوط اسد پایان نفوذ مسکو و تهران است، حتی اگر فروپاشی حکومت چالش‌های دشواری را برای هر دو ایجاد کند. احتمالاً قبل از اینکه این دو متحد سابق دولت اسد اقداماتی جسورانه انجام دهند، به‌طور محتاطانه به «سوریه جدید» نزدیک خواهند شد و منتظر خواهند ماند تا ببینند تحولات در طول دوره انتقال چگونه پیش می‌روند.