به گزارش اکوایران، وقتی جمهوری آذربایجان در جنگ دوم قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ ارمنستان را شکست داد، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، به‌عنوان یک میانجی قدرتمند ظاهر شد. کرملین در شکل‌گیری توافق آتش‌بسی نقش داشت که ارمنستان را وادار کرد از بیشتر قلمروهایی که زمانی در داخل آذربایجان کنترل می‌کرد، به‌طرز دردناکی عقب‌نشینی کند.

بر اساس گزارش میدل‌ایست‌آی، در آن زمان، پوتین نمی‌توانست نفرت و بی‌اعتمادی خود نسبت به نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان را پنهان کند؛ روابط روزافزون او با غرب مسکو را نگران کرده بود. با وجود حمایت سنتی روسیه از ارمنستان در درگیری با باکو، تا سال ۲۰۲۰ مشخص بود که مسکو جانب آذربایجان را گرفته است. مقامات روسیه به‌طور منظم بیانیه‌های رسمی منتشر می‌کردند که موضع باکو را تأیید می‌کرد.

برای تحکیم هرچه بیشتر روابط، پوتین در سال ۲۰۲۴ با انجام نخستین سفر ریاست‌جمهوری روسیه به آذربایجان، اتفاقی تاریخی رقم زد. الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، در دیدار تاریخی‌شان گفت: «کشورهای ما همچنان به‌عنوان متحد، دوست، شریک نزدیک و همسایه عمل می‌کنند.» اما کمتر از یک سال بعد، فضا کاملاً تغییر کرده است.

«چه شد، آقای پوتین؟»

تلویزیون دولتی آذربایجان اوایل این هفته در یک برنامه پرسید: «چه شد، آقای پوتین؟ آیا نگران شده‌اید که آذربایجان به کشوری قدرتمند تبدیل شده، سرزمین‌هایش را بازپس گرفته، حاکمیتش را احیا کرده و رئیس‌جمهورش، الهام علی‌اف، در سطح جهانی به رسمیت شناخته شده است؟» این برنامه ادامه داد: «شما به سلطه بر مردمی عادت کرده‌اید که به اجبار در روسیه گنجانده شدند. چه در دوران تزار و چه در زمان شوروی، روس‌ها خود را نژاد برتر می‌دانستند و دیگران را شهروندان درجه‌دو تلقی می‌کردند. حتی اگر آن امپراتوری‌ها از بین رفته باشند، این طرز فکر همچنان باقی مانده است.»

اما تنش‌ها نخستین‌بار زمانی آشکار شد که روسیه به‌طور تصادفی یک هواپیمای خطوط هوایی آذربایجان را در ماه دسامبر سرنگون کرد و ۳۸ نفر را در نزدیکی گروزنی به قتل رساند. در آن زمان، مقامات روسیه اعلام کردند سامانه‌های پدافند هوایی برای مقابله با حملات احتمالی پهپادهای اوکراینی به چچن فعال بوده‌اند.

سقوط هواپیما آذربایجان قزاقستان

روابط پس از آن زمانی رو به وخامت گذاشت که پلیس روسیه در جریان تحقیقات یک پرونده قتل در یکاترینبورگ، به خانه‌ای یورش برد و برادران آذربایجانی‌تبار، زیادین و حسین صفروف را کشت و چندین نفر دیگر را زخمی کرد. کالبدشکافی انجام‌شده در آذربایجان نشان داد این دو برادر در بازداشت پلیس شکنجه شده‌اند.

باکو واکنش شدیدی نشان داد و ابتدا سفر معاون نخست‌وزیر روسیه، الکسی اورچوک، را لغو کرد و سپس تمامی رویدادهای فرهنگی برنامه‌ریزی‌شده با نهادهای دولتی و خصوصی روسیه را به حالت تعلیق درآورد.

پلیس آذربایجان این هفته به دفتر خبرگزاری دولتی اسپوتنیک آذربایجان یورش برد و سردبیر و مدیر آن را بازداشت کرد و آنان را به جاسوسی متهم ساخت. رسانه‌ها همچنین تصاویری منتشر کردند که در آن چند شهروند روس، متهم به قاچاق مواد مخدر و جرائم دیگر، به‌طور خشونت‌آمیز توسط پلیس دستگیر و هنگام انتقال به داخل یک ون به‌طور علنی تحقیر می‌شدند.

برخی گزارش‌های آذربایجانی مبنی بر این بود که باکو ممکن است مدارس روسی در این کشور را تعطیل کند. به گفته تورال گنجعلی، عضو پارلمان آذربایجان: «در روسیه امروز، شوونیسم، تبعیض و اسلام‌هراسی آشکار و مورد حمایت دولت است. مهاجران و غیرروس‌ها مجبور به حضور در جنگ می‌شوند، تهدید و باج‌خواهی می‌شوند. این یک سیاست فراگیر است که توسط دولت روسیه طراحی و تشویق می‌شود.»

روسف حسین‌اف، مدیر اندیشکده توپچوباشوف در باکو، معتقد است عوامل مختلفی به بحران فزاینده بین دو کشور دامن زده‌اند. او به میدل ایست آی گفت: «در حالی که باکو از پیوستن به ائتلاف‌های ضدروسی یا حمایت از تحریم‌های غربی پرهیز می‌کند، اما در مناسبات دوجانبه، برای اتخاذ مواضع قاطع تردیدی ندارد و لحن و اقداماتش می‌تواند به‌طور چشمگیری جسورانه باشد. از منظر مسکو، سیاست خارجی مستقل و متوازن آذربایجان ناامید کننده است.»

حسین‌اف اشاره می‌کند که باکو همچنان انتظار دارد دربارهٔ سرنگونی هواپیمای مسافربری‌اش تحقیقاتی کامل انجام شود، این حادثه به‌طور رسمی به رسمیت شناخته شده و خسارت مناسبی پرداخت شود. این در حالی است که مسکو بر رسیدگی محرمانه به این موضوع اصرار دارد.

گنجعلی گفت: «آذربایجان سرنگونی هواپیمای غیرنظامی را فراموش نکرده و سکوت روسیه تحمل نخواهد شد. از ممنوعیت ورود نمایندگان پارلمان آذربایجان به روسیه گرفته تا حملات سایبری تحت حمایت دولت، خصومت ضدآذربایجانی در حال افزایش است. این‌ها حوادث پراکنده نیستند؛ بلکه بخشی از یک الگوی گسترده خصمانه‌اند.»

دنبال کردن عمدی تنش‌زایی

برخی دیپلمات‌های غربی بر این باورند که آذربایجان عمداً به دنبال تشدید تنش با روسیه است تا در سایر موضوعات امتیازاتی از مسکو بگیرد.

آذربایجان روسیه

 

یک دیپلمات غربی که نخواست نامش فاش شود گفت در پی درگیری اخیر ایران و اسرائیل باکو تصور می‌کند آزادی عمل بیشتری پیدا کرده تا به خواسته‌های روسیه درباره توافق صلح با ارمنستان رسیدگی کند.

چندین رسانه آذربایجانی گزارش دادند که ترکیه، ارمنستان و آذربایجان به توافقی نزدیک شده‌اند که روسیه را در «گذرگاه زنگزور» کنار می‌گذارد؛ گذرگاهی که سرزمین اصلی آذربایجان را از طریق ارمنستان به نخجوان متصل می‌کند. این در حالی است که توافق اصلی سال ۲۰۲۰ کنترل این گذرگاه را به مأموران اف‌اس‌بی روسیه واگذار کرده بود.

به گفته یک مقام ارمنی، موضع ایروان تغییر نکرده است: «ارمنستان با هرگونه کنترل خارجی بر قلمرو حاکمیتی خود مخالف است و آماده همکاری با دیگر کشورها برای باز کردن مسیرهای تجاری است، اما توافق جدیدی همان‌طور که گزارش شده وجود ندارد.» این مقام چنین گزارش‌هایی را «جعلی» خواند.

چندین دیپلمات منطقه‌ای به «میدل ایست آی» گفته‌اند که ترکیه به‌طور غیررسمی ارمنستان و آذربایجان را تشویق کرده تا توافق صلح امضا کنند.

رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، ماه گذشته نیکول پاشینیان را در استانبول میزبانی کرد؛ این نخستین دیدار رسمی یک رهبر ارمنی از زمان پایان جنگ سرد بود.

به گفته حسین‌اف: «سیاست خارجی متنوع آذربایجان که بر اتحاد با ترکیه و پاکستان، شراکت‌های راهبردی با اسرائیل و اخیراً چین استوار است، اتکای این کشور به مسکو را به‌طور چشمگیری کاهش داده است. مقامات روسیه احتمالاً از نفوذ سیاسی و نظامی رو به گسترش ترکیه در قفقاز جنوبی، به‌ویژه از طریق روابط نزدیکش با آذربایجان، احساس نگرانی می‌کنند».

حسین‌اف همچنین خاطرنشان کرد که باکو در حال بهره‌برداری از نفوذ ژئوپلیتیک خود علیه روسیه است؛ کشوری که به دلیل جنگ اوکراین و تحریم‌ها منزوی شده است. او توضیح داد که مسکو بیش از هر زمان دیگری به باکو نیاز دارد، زیرا برای دسترسی به بازارها و کریدورهای حمل‌ونقل به سمت جنوب – شامل ترکیه، ایران و خلیج فارس – تلاش می‌کند.

دیپلمات دیگری اشاره کرد که روابط رو به گسترش روسیه با گرجستان موجب نگرانی آذربایجان و ترکیه شده، در حالی که ارمنستان به‌طور فزاینده‌ای در پی نزدیکی به غرب است.

در همین حال برخی در آذربایجان خواستار همکاری امنیتی قوی‌تر با ترکیه هستند. الدَر نمازوف، رئیس پیشین دفتر ریاست‌جمهوری حیدر علی‌اف، روز چهارشنبه به رسانه‌های آذربایجانی گفت که باکو از سوی ایران و روسیه تحت فشار قرار گرفته است؛ موضوعی که او آن را تهدیدی برای امنیت آذربایجان می‌داند. او یادآور شد که ترکیه و آذربایجان در ژوئن ۲۰۲۱ «بیانیه شوشا» را امضا کردند که بر اساس آن هر دو کشور موظف‌اند در صورت حمله، از یکدیگر دفاع کنند. او گفت: «باید تصمیمی اتخاذ شود تا در آینده نزدیک بزرگ‌ترین پایگاه نظامی ترکیه در منطقه، یعنی در آذربایجان، مستقر شود. برای همسایگانی که متوجه نمی‌شوند، بخشی از این پایگاه برای تأمین امنیت جمعیتی ۲۵۰ میلیونی کافی است. حتی می‌توان آن را به نیروی هوایی پاکستان – دیگر متحد ما که سلاح هسته‌ای در اختیار دارد – اجاره داد.» این رویکرد در علم سیاست به عنوان «صلح از طریق قدرت» شناخته می‌شود.