در آستانه بازگشایی سفارت‌ها؛ سیگنال سقوط اسد به تهران و قاهره

به گزارش اکوایران، در پی بیش از چهار دهه قطع روابط، از سال 2021، مصر و جمهوری اسلامی ایران در تلاش‌های پنهانی و سپس عمومی برای احیای روابط دیپلماتیک کامل خود  مشغول بوده‌اند. پس از تعاملات بیشتر در سال گذشته، به نظر می‌رسد تهران اکنون اطمینان دارد سفارت‌ها پس از سفر «تاریخی» رئیس‌جمهور مسعود پزشکیان به قاهره، به طور کامل بازگشایی خواهند شد.

به نوشته امواج میدیا، پزشکیان در تاریخ 19 دسامبر در حاشیه نشست سازمان همکاری اقتصادی D-8 با همتای مصری خود، عبدالفتاح السیسی ملاقات کرد. تصاویری که از دفتر پزشکیان منتشر شده، نشان می‌دهد که سیسی با استقبال گرم از رئیس‌جمهور ایران، ورود پزشکیان را به پایتخت اداری جدید مصر خوش‌آمد گفته است. این دو همچنین بعداً به صورت جداگانه ملاقات کردند.

طبق گزارشی که از دفتر ریاست جمهوری ایران منتشر شد، علاوه بر بحث در مورد درگیری‌های منطقه‌ای، پزشکیان و سیسی از «گام‌های مثبت اخیر» برای بازگرداندن روابط «ابراز امیدواری» کردند که تلاش‌ها تا «بازگشایی کامل روابط» ادامه یابد.

وزیر امور خارجه ایران، عباس عراقچی که همراه با پزشکیان بود، در مصاحبه‌ای با شبکه تلویزیونی الغد مصر که در تاریخ 20 دسامبر پخش شد، به طور مختصر درباره روابط دوجانبه صحبت کرد. عراقچی تاریخ‌ها و تمدن‌های دو کشور را ستود و تأکید کرد که «تقویت همکاری و هماهنگی» در نهایت «به نفع منطقه و دنیای اسلام خواهد بود.»

این سفر، دومین دیدار عراقچی از مصر پس از تصدی وزارت امور خارجه در آگوست 2024 بود.

برخلاف سفر اول خود در اکتبر 2024، عراقچی این بار از حرم‌های شیعیان قاهره، از جمله مسجد سیدة زینب، دیدن کرد.

به طور خاص، در حالی که نگرانی‌های جمهوری اسلامی ایران درباره افزایش نفوذ ترکیه در سوریه رو به رشد است، عراقچی همچنین از حرم محمد علی پاشا، حاکم مصری (1805-1848) که به بیرون راندن عثمانی‌ها از مصر شهرت دارد، بازدید کرد.

مهدی سنایی، معاون سیاسی رئیس‌جمهور ایران، در تاریخ 19 دسامبر اعلام کرد که از زمان آغاز جنگ غزه در اکتبر 2023، تعاملات با قاهره افزایش یافته است. بدون توضیح بیشتر، سنایی گفت که اقدامات لازم برای «آغاز گفتگوهای سیاسی» صورت گرفته است. معاون رئیس‌جمهور تصریح کرد: «ما شاهد بازگشایی سفارت‌های دو کشور در آینده نزدیک خواهیم بود.»

مقامات و رسانه‌های مختلف از تمام طیف‌های سیاسی جمهوری اسلامی از احتمال احیای روابط با مصر استقبال کرده‌اند.

علیرضا سلیمی، نماینده محافظه‌کار و عضو هیئت رئیسه مجلس، در تاریخ 22 دسامبر از تهران و قاهره خواست تا بازگشایی کامل سفارت‌های دو کشور را سرعت ببخشند، زیرا «دیگر دیر شده است.»

روزنامه دنیای اقتصاد در تاریخ 21 دسامبر دیدار پزشکیان و سیسی را به عنوان «لحظه‌ای تاریخی» ستایش کرد، در حالی که روزنامه دولتی ایران به «بادهای دیپلماتیک از تهران به قاهره» اشاره کرد.

مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر وقت عراق (2020-2022)، در سال 2021 شروع به تسهیل گفت‌وگوهای بین مصر و ایران کرد، با این حال، این تلاش‌ها در اکتبر 2022، پس از تغییر دولت در بغداد، متوقف شد. علاوه بر عراق، عمان نیز به‌طور بی‌سر و صدا نقشی در حمایت از تعاملات مصر و جمهوری اسلامی ایران ایفا کرده است.

روابط میان قاهره و تهران بیش از چهار دهه است که پر از تنش بوده و تحت تأثیر درگیری‌های تاریخی و مناقشات سیاسی قرار داشته است.

امضای معاهده صلح مصر با اسرائیل در سال 1979 که این کشور را به نخستین همسایه عرب اسرائیل تبدیل کرد که روابط خود را با تل‌آویو عادی می‌کرد، موجب تنش‌های قابل توجهی با جمهوری اسلامی نوپای ایران و دیگر کشورهای عربی شد.

روابط دوجانبه زمانی بیشتر تیره‌تر شد که مصر به شاه مخلوع ایران، محمدرضا پهلوی، پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ پناه داد.

تنش‌ها زمانی بیشتر شد که تهران نام خیابانی را به نام خالد اسلامبولی، فردی که رئیس‌جمهور وقت مصر، انور سادات، در سال 1981 ترور کرد، نامگذاری کرد. در همین حال، مصر از صدام حسین، رهبر عراق، در طول جنگ ایران و عراق حمایت کرد که این شکاف را تشدید کرد.

با این حال، تلاش‌هایی برای بهبود روابط در طول سال‌ها صورت گرفت، مانند تصمیم ایران در سال 2004 برای تغییر نام خیابانی که به نام قاتل سادات بود. روابط هرگز به طور کامل عادی نشد، اما در نهایت نمایندگی دیپلماتیک محدودی برقرار شد.

جمهوری اسلامی از سقوط جانشین سادات، حسنی مبارک، در جریان اعتراضات بهار عربی استقبال کرد و به ظهور اخوان‌المسلمین در قدرت نگاه مثبتی داشت.

با این حال، امیدهای ایران برای روابط قوی‌تر با قاهره در دوران اخوان‌المسلمین عمدتاً به دلیل اختلافات بر سر جنگ داخلی سوریه تضعیف شد.

از زمانی که سیسی در سال 2014 ریاست‌جمهوری مصر را به عهده گرفت، روابط میان قاهره و تهران تا حدی به دلیل هم‌راستایی در مسائل کلیدی منطقه‌ای بهبود یافت.

به‌ویژه، حمایت سیسی از بشار اسد، رئیس‌جمهور سابق سوریه که متحد جمهوری اسلامی و مخالف اخوان‌المسلمین بود، به این هم‌راستایی کمک کرد.

با این حال، آشتی مصر و جمهوری اسلامی ایران به دلیل مخالفت سعودی‌ها به نظر می‌رسید که متوقف مانده باشد. با تصمیم ریاض و تهران برای عادی‌سازی روابط در سال 2021، تحلیلگران می‌گویند این مانع اصلی بهبود روابط مصر و ایران به تدریج برداشته شد.

با سقوط اسد، تهران ممکن است انگیزه بیشتری برای دنبال کردن روابط بهتر با کشورهای عربی داشته باشد. در همین حال، با توجه به سیگنال‌هایی که قاهره از احتمال حاکمیت اسلام‌گراها در دمشق استقبال نمی‌کند، مصر نیز ممکن است انگیزه‌هایی برای گسترش روابط خود با ایران داشته باشد.

جمهوری اسلامی ایران به بهبود روابط با کشورهای عربی تأکید دارد تا هم‌زمان با تلاش‌های ایالات متحده برای منزوی کردن آن، و همچنین روند عادی‌سازی روابط کشورهای عربی با اسرائیل مقابله کند. علیرغم جنگ غزه، هر دو عامل محرک احتمالاً در کوتاه‌مدت همچنان پابرجا خواهند ماند.

اثرات احتمالی بازگشایی کامل روابط شامل هماهنگی احتمالی میان قاهره و تهران در مسائل کلیدی منطقه‌ای، مانند تحولات سوریه و جنگ غزه خواهد بود.